Nastolatki zagubione w sieci? Czy rządowe regulacje faktycznie ograniczą dzieciom dostęp do social mediów?

Francuski rząd ogranicza nastolatkom dostęp do social mediów. Według nowych przepisów dzieci poniżej 13 r.ż. nie będą tam mogły założyć konta na Instagramie, TikToku, Facebooku, a te do 15 r.ż. będą potrzebowały zgody rodziców. U nas zgodnie z regulaminem FB i IG osoba mająca mniej niż 13 lat też nie może utworzyć sobie profilu, ale te obostrzenia bardzo łatwo obejść. Czy przydałyby się nam ostrzejsza weryfikacja i takie regulacje prawne, jak przyjęte przez Francuzów i amerykański stan Utah, a wcześniej m.in. Hiszpanię i Koreę Południową, gdzie trzeba ukończyć 14 lat, by założyć konto?
Myślę, że to dobry punkt wyjścia. W Polsce żeby założyć konto w social mediach, trzeba tylko podać datę urodzenia, ale przecież można to łatwo sfingować. I tak też się dzieje. Dzieciaki, najczęściej na etapie pójścia do szkoły, w wieku około siedmiu lat, sobie tę datę przesuwają i zakładają konta na Facebooku, Messengerze, Twitterze i Instagramie. Zwykle ich rodzice o tym wiedzą. Część nie jest świadoma ograniczeń wiekowych, ale wielu przymyka na nie oko. A to nic innego jak przyzwolenie na oszustwo i naginanie zasad. Poza tym taka zmiana jest potrzebna, by chronić młode osoby przed szkodliwym wpływem internetu, z którego rodzice często nie zdają sobie sprawy, udostępniając dzieciom telefon albo tablet, żeby zajęły się sobą i zwyczajnie im nie przeszkadzały.

Efekt jest taki, że dzieci ogarniają nowe technologie lepiej niż rodzice. Niemal rodzą się z tabletem w ręku.
Mamy dostęp do badań, które pokazują, że aż 40 proc. polskich dzieci w wieku roku i dwóch lat korzysta z telefonów i tabletów. Co trzecie z nich robi to codziennie. One dorastają równolegle z technologią i dla nich to są naturalne narzędzia. Ale zagrożeń jest mnóstwo. Choćby to, że gdy dziecko spędza dużo czasu w internecie, nie poznaje świata dookoła, nie uczy się go. A taka wiedza jest konieczna,by móc w nim dobrze funkcjonować, mieć pasje, relacje, cele i wartości. Potem na różnych etapach życia młode osoby nie potrafią nawiązywać kontaktów, rozpoznawać niebezpiecznych sytuacji ani na nie reagować. Dzieci z racji wieku i braku doświadczeń są też łatwymi ofiarami nadużyć, przestępstw, ale i wpływów – reklam, mediów, różnych treści, które krążą w sieci. Dziecko z natury jest ufne, postrzega dorosłego jako autorytet i tak samo podchodzi do przekazu w internecie. Chłonie go bez filtra, co z tych informacji jest prawdziwe i warte uwagi. Badania pokazują, że dzieci i młodzież są zdane na siebie w korzystaniu z sieci. Same sobie weryfikują treści, a gdy mają wątpliwości, sięgają po wsparcie rówieśników, którzy wiedzą tyle, co oni. Nie mają ani wiedzy, która ochroni ich przed wpływem niebezpiecznych treści, ani przewodnika w postaci rodzica, który poznaje z nimi świat wirtualny i uczy zdrowych nawyków w korzystaniu z sieci.

Przed jakimi zagrożeniami mogłoby to je uchronić?
Choćby przed tym, że dzieci mogą łatwo paść ofiarą oszustwa i ujawnić dane wrażliwe, np. adres. Pytanie, gdzie w danej chwili są, nie budzi ich wątpliwości, same chętnie udostępniają lokalizację. Kolejne zagrożenie - niebezpieczne treści, na które mogą natknąć się nawet niechcący. Osoby w późniejszym wieku uzależnione od porno często pierwszy raz trafiają na nie właśnie przez przypadek. W sieci jest też mnóstwo hejtu, agresji, cyberprzemocy, które mają niekorzystny wpływ na psychikę młodych osób. Z powodu drastycznych obrazów mogą one doświadczyć PTSD (zespołu stresu pourazowego). Czasem zdjęcie wyświetlone przez trzy sekundy sprawia, że dziecko przez kilka kolejnych miesięcy mierzy się z traumą i silną reakcją na tę treść. Ponieważ w sieci jest przyzwolenie na wszechobecną przemoc i agresję, może też zacząć myśleć, że hejt to siła, że ktoś popularny ma prawo tak traktować innych. Sporo dzieciaków ma styczność z hazardem w sieci w postaci gier online. To także stwarza ryzyko uzależnienia albo narażenia rodziców na duże straty. Do tego dochodzą kwestie samooceny, poczucia własnej wartości i zdrowia psychicznego – to, jak młodzi ludzie postrzegają siebie pod wpływem tego, co widzą w mediach, i jakie to wywołuje u nich emocje. Towarzyszy im tzw. FOMO, stałe czucie napięcia i niepokoju, są ciągle w gotowości, by sprawdzać przychodzące co chwila powiadomienia. Chcą być non stop online, by mieć kontrolę nad tym, co się dzieje w sieci. Nawet gdy widzą, że to nie wpływa na nich dobrze, tracą czas, są przygnębieni, trudno im się skupić i zebrać do nauki, to i tak nie są w stanie się od tego odciąć. Wytwarza się u nich nawyk bezrefleksyjnego skrolowania na tzw. autopilocie. Pojawiają się też liczne krytyczne myśli na temat samych siebie, własnych umiejętności, wyglądu.

Zwłaszcza wyglądu, z którego aż 60 proc. polskich nastolatek jest niezadowolonych i chciałoby go zmienić – według badań w ramach programu Dove Self-Esteem 2022. Z kolei aż 67 proc. dziewczynek w wieku 10–13 lat chce wyglądać jak obserwowane influencerki. To wszystko wina Instagramu?
Już sam okres dorastania jest trudny dla kształtowania się samooceny. Młodzi ludzie różnie radzą sobie z licznymi zmianami w ciele, jak trądzik, rosnące piersi, zarost, mutacja. Jeśli do tego ciągle obserwują idealne sylwetki pięknych ludzi, a sami czują się brzydcy, to jest to bardzo przytłaczające. Zwłaszcza że dla nich świat wirtualny to taka sama rzeczywistość jak ta tu i teraz i jednakowo przeżywają wszystko, co się tam dzieje. Co więcej, osoba, która siebie nie akceptuje, szuka tej aprobaty na zewnątrz, np. w social mediach. Duże znaczenie ma obietnica szybkiej nagrody – wstawiam zdjęcie i zaraz mam 50 serduszek. Albo nie mam, jestem smutna i myślę, że coś ze mną nie tak. Osoby w wieku 11–15 lat są bardzo skupione na tej nagrodzie i za wszelką cenę do niej dążą. Przez to stają się bardziej podatne na wpływy i trudno jest im odmówić, gdy nie mają na coś ochoty. Ale zgodzą się, bo dzięki temu usłyszą coś fajnego na swój temat i lepiej się poczują. I tak samo jest w przypadku wyglądu. Próbując się dopasować, nastolatki dążą do instagramowego kanonu, który nie dość, że jest nierealny, to jeszcze wyprany z indywidualności, oparty na klonach.

Klątwa porównywania się, czyli jak media społecznościowe zniekształcają nasz obraz świata i samych siebie

Patrząc na wyidealizowane zdjęcia influencerów, młode osoby są przekonane, że oni tak wyglądają, i też chcą tak wyglądać. Ale nie wiedzą, że nigdy nie osiągną tego celu.
Bo to sztucznie wykreowany obraz, nad którym sztab ludzi pracuje godzinami. To potęguje niezadowolenie z siebie i ryzyko zaburzeń postrzegania własnego ciała, w tym zaburzeń odżywiania, i może skłaniać do groźnych zachowań, które mają do tego ideału doprowadzić. Wśród nastolatków szczególnie popularne są ryzykowne praktyki wokół odchudzania: głodzenie się, połykanie jaj tasiemca, tabletki o nieznanym składzie, owijanie się folią, by pozbyć się cellulitu. Wymieniają się też w sieci „trikami” np. na powiększanie ust, wkładają je w korki od butelek, by nienaturalnie opuchły. Nie weryfikują, czy to bezpieczne, testują te porady od razu na sobie, co może się skończyć uszkodzeniem ciała. Coraz więcej młodych osób korzysta z chirurgii plastycznej i medycyny estetycznej. W teorii jest to dozwolone od 18 r.ż., ale pracując z nastolatkami, widzę, że często 16-, a nawet 14-latki mają powiększone usta, sztuczne rzęsy. Za zgodą, ale bez świadomości rodziców, z czego się to bierze i do czego może prowadzić.

Tak jak wielu rodziców nie zauważa ryzyka zjawiska tzw. sharentingu, z którym też chce walczyć francuski rząd. Aż 90 proc. Francuzów dzieli się zdjęciami swoich dzieci poniżej 5 r.ż. Bez wiedzy i de facto zgody samych zainteresowanych.
Bezmyślne upublicznianie wizerunku dzieci naraża je na różne niebezpieczne sytuacje. W sieci grasują szajki pedofilskie, które właśnie na social mediach szukają zdjęć małoletnich, zwłaszcza takich, na których są one rozebrane albo przedstawione w dwuznacznych sytuacjach. Ponadto zdjęcia raz udostępnione w internecie nie znikają. Nawet jeśli je usuniemy, nie ma pewności, czy ktoś ich nie utrwalił, nie zrobił screena i potem tego nie wykorzysta. W przypadku influencerek i celebrytek – nawet jeśli nie pokażą one twarzy malucha, to i tak nieraz wiadomo, że to dziecko tej osoby, co może je potem narazić na wyzwiska, hejt, wyśmiewanie w szkole. Takie nieuszanowanie godności, prywatności i niepodmiotowe podejście do dziecka jest bardzo krzywdzące. Bez względu na wiek ma ono prawo nie chcieć być osobą publiczną. A zwykle nikt z rodziców o to dzieci nie pyta, a nawet jak zapyta, to nie powie o realnych konsekwencjach, co wyniknie z tego fajnego, a co może być niebezpiecznego. Pamiętajmy, że przykład idzie z góry i to dorośli odpowiadają za to, by młodzież i dzieci chronić, uświadamiać je i ograniczać im dostęp do niektórych miejsc w internecie. Tylko jak mają to zrobić, skoro nieraz sami dali się złapać w ryzykowne pułapki albo nie mają pojęcia, co to TikTok, nie potrafią obsługiwać Instagramu, są odcięci od świata cyfrowego i nie chcą się go nauczyć. Brakuje rodziców świadomych, umiejących korzystać z nowych technologii, ale w sposób bezpieczny i służący nam. A niestety bez nich trudno będzie zapewnić dzieciom i młodzieży rzetelną edukację i ochronę.

Na szkołę też średnio można liczyć w tej kwestii.
Na informatyce często brakuje nawet jednej godziny o tym, jakimi hasłami zabezpieczać swoje konto, aby uchronić się przed atakiem hakerskim, albo czemu nie wolno ich udostępniać nawet najlepszej przyjaciółce. Dzieciaki mają w szkole kontakt z technologią, ale nie jest on dostosowany do obecnej rzeczywistości. Takie lekcje z bezpieczeństwa cyfrowego bardzo by się przydały, ale prowadzone przez kogoś, kto się na tym zna i uchodziłby za autorytet. To młodzi są w tej kwestii ekspertami i nieraz przewyższają wiedzą nauczycieli, są w stanie ich zagiąć.

Czyli aby móc edukować dzieci, dorośli powinni zacząć od własnego podszkolenia się w sieci?
Nawet jeśli rodzice unikają social mediów, powinni wiedzieć, jak się ich używa. Jeśli 13-latek upiera się, że chce i potrzebuje założyć konto, to niech to robi wspólnie z rodzicami. W kontekście dzieci w internecie często nawiązuję do metafory noża jako niebezpiecznego, ale i potrzebnego narzędzia. Gdy uczymy dziecko kroić, to nie dajemy mu najostrzejszego noża, tylko robimy to razem z nim, trzymamy nóż, rękę dziecka. Tak samo z internetem: jeśli nie poinstruuję dziecka, jak się nim posługiwać, może ono zrobić sobie krzywdę. Dlatego też dobrze jest wprowadzić w domu zasady polityki ekranowej – dotyczące np. limitu używania sprzętu. Im wcześniej je wdrożymy, tym większe szanse, że będą nam długo służyć. Tyle że one muszą się zacząć od dorosłych, żeby miały szansę być powielane u dzieci. Warto też kształtować zdrowe nawyki – najpierw u nas samych – i potem stosować je wspólnie, np. odkładać telefon podczas posiłków i najpóźniej na godzinę przed pójściem spać, żeby nie być ciągle narażonym na szkodliwe światło ekranu. Młode osoby często nie mogą zasnąć, ale siedząc z telefonem w łóżku, nie dają sobie szansy, by organizm się uspokoił. Zadaniem rodzica jest także tzw. reality check – uświadamianie dziecku fikcji w postaci fake newsów czy obrazów tworzonych przez AI, które nie mają odbicia w rzeczywistości. Chodzi o to, by uwrażliwiać młode osoby na prawdę i kierować je w stronę realu. Warto inwestować też w alternatywne metody spędzania czasu: sport, kino, planszówki, spacery. Wspólne aktywności umacniają naszą więź. Plus im więcej rzeczy będziemy robić razem, tym mniej dziecko będzie samo w sieci.

Agnieszka Dąbrowska – psycholożka dzieci i młodzieży, pracuje w warszawskiej poradni MeWell Strefa Zdrowia Psychicznego.