Czym jest dysonans poznawczy?
Dysonans poznawczy to koncepcja psychologiczna, która opisuje uczucie dyskomfortu, gdy ktoś posiada dwa sprzeczne przekonania lub wartości. Pojawia się on, gdy ktoś zostaje skonfrontowany z dowodami, które zaprzeczają jego dotychczasowym przekonaniom, powodując stres i dezorientację. Na przykład, jeśli ktoś wierzy w prawa zwierząt, ale nadal je mięso, może doświadczyć dysonansu poznawczego. Ten paradoksalny stan może prowadzić do negatywnych emocji, takich jak poczucie winy, żal i frustracja. Aby zmniejszyć to napięcie, możesz zmienić swoje zachowania lub przekonania: dostosować je do rzeczywistości. Dysonans poznawczy może być również wykorzystywany jako narzędzie rozwoju i zrozumienia poprzez kwestionowanie naszych uprzednich wyobrażeń i zmuszanie nas do przewartościowania naszych perspektyw. Ostatecznie, dysonans poznawczy pomaga nam stać się bardziej świadomymi siebie i otaczającego nas świata.
Teoria dysonansu poznawczego
Teoria dysonansu poznawczego została stworzona w roku 1957 przez Leona Festingera. Określany jest on jako stan nieprzyjemnego napięcia psychicznego, u którego podłoża leżą jednocześnie dwa sprzeczne ze sobą elementy poznawcze:
- przekonania,
- myśli,
- uczucia,
- wiedza na dany temat.
Dysonans może mieć miejsce również w przypadku wystąpienia zachowań niezgodnych z postawami. Stan dysonansu poznawczego Festingera charakteryzuje się jednoczesnym mechanizmem prowadzącym do redukowania lub łagodzenia napięcia poprzez wystąpienie jednego z trzech możliwych schematów działania: podjęcie próby usprawiedliwiania zachowania, dodanie elementu zgodnego lub zmianę swojego zachowania, aby było zgodne z tym, co zrobiliśmy. Najogólniej rzecz ujmując – ludzie próbują dopasowywać otaczający ich świat, jego obraz i odbiór do tego w jaki sposób żyją, jak się w danym momencie czują, co robią. Synonimem dla dysonansu mogłoby być słowo „popęd”, bowiem wywołuje on mobilizację organizmu, motywuje do podjęcia działania, którego celem będzie zminimalizowanie napięcia, ale przede wszystkim wykształca unikanie antycypacyjne, a więc uczenie się schematów reakcji na bodźce skojarzone z dysonansem.
Dysonans kognitywny
Kognitywistyka jest dziedziną nauki, która zajmuje się obserwacją oraz analizą działania zmysłów, mózgu i umysłu w szczególności na poziomie modelowania. Celem nauk kognitywistycznych jest wyjaśnienie procesów myślowych i modelowanie inteligencji. W nauczaniu anglojęzycznym dysonans poznawczy nosi miano „kognitywnego” – „cognitive dissonance”.
Dysonans społeczny
Teoria dysonansu Leona Festingera jest jedną z najważniejszych koncepcji psychologii społecznej. Zakłada ona, iż ludzie w swoim postępowaniu oraz myśleniu dążą do zgodności między różnymi przekonaniami na temat tej samej sprawy i spójności pomiędzy swoimi poglądami i postępowaniem. Dysonans rodzi się w sytuacji, kiedy na skutek odebrania nowej informacji, myślenia lub własnego postępowania rodzi się psychologiczna sprzeczność.
Festinger zauważył tę prawidłowość podczas swojego pobytu w Indiach w roku 1934. Nastąpiło tam wówczas trzęsienie ziemi. Bezpośrednio po kataklizmie ludzie z okolicznych wiosek, którzy nie zostali dotknięci dotkliwymi szkodami tworzyli plotki o rychłym nadejściu kolejnych wstrząsów. W tym samym czasie mieszkańcy miasta znajdującego się w epicentrum trzęsienia, mówili o szybkim nadejściu pomocy rządowej. Obydwie strony próbowały znaleźć ukojenie i wytłumaczenie dla swoich lęków.
Zobacz także:
Dysonans emocjonalny
Z dysonansem emocjonalnym najczęściej mamy do czynienia w sytuacji przebywania w związkach patologicznych. Dysonans poznawczy w zależności emocjonalnej rodzi się w sytuacji, kiedy dana osoba czuje, iż każda chwila z obecnym partnerem stanowi dla niej karę i sprawia jej ból, a mimo to dalej tkwi w związku, ponieważ boi się odrzucenia i samotności. Strach ten jest na tyle silny, że przejmuje pozycję dominującą nad potrzebą przerwania patologii relacji. Dysonans staje się tym bardziej dokuczliwy, im silniejszy jest nacisk otoczenia na zakończenie toksycznego związku. Wielkość wewnętrznego konfliktu nakazuje odtrącenie tych osób, aby jego skala nie zwiększała swoich rozmiarów. Im bliższe nam są te osoby, tym siła dysonansu większa.
Dysonans poznawczy – przykłady
Dysonans poznawczy towarzyszy wszystkim ludziom. Każdego dnia dokonujemy wyborów i chcemy, aby wszystkie były racjonalne. Szukamy w nim prawidłowości, pozytywnych cech, schematów przyczynowo-skutkowych, które sprawiają, iż przychylność dla dokonanego wyboru wzrasta. Najlepszym przykładem z życia na zobrazowanie wystąpienia dysonansu poznawczego będzie opisanie zachowania ludzi, którzy ulegli nałogowi palenia papierosów. Pomimo faktu, iż powszechnie publikowane są informacje o szkodliwości nałogu, o powikłaniach będących jego konsekwencją, pomimo tego, iż na każdym opakowaniu z tytoniem znajduje się ilustracja obrazująca bezpośredni skutek palenia, palacze ciągle usprawiedliwiają swoje postępowanie. Stosują oni zaprzeczenia, które oddalają niepokój: „Moja babcia paliła przez całe życie, a ciągle żyje”, „Każdy musi kiedyś umrzeć”, „Na coś muszę umrzeć”, „Lepiej palić papierosy niż brać narkotyki”. Według teorii dysonansu część z palaczy może również próbować zmienić swoje zachowanie, aby w ten sposób odczuć psychiczny komfort.Należałoby się wówczas spodziewać, iż zechcą oni po prostu rzucić palenie. Ostatnia grupa, aby ulżyć sobie w odbiorze siebie i własnego postępowania, będzie uzasadniać je poprzez dodanie nowych elementów. Tym samym mogą dojść do wniosku, że palą, ponieważ to ich uspokaja.
Kolejny przykład może stanowić dobór życiowego partnera. Każdy posiada swój wewnętrzny standard, ideał osoby, z która chciałby spędzić resztę życia, stojąc przed wyborem: inteligentny, ale biedny lub bogaty, ale niezbyt bystry albo przystojny, ale mało inteligentny lub niski, ale bardzo mądry. Będziemy starali się racjonalizować nasz wybór, jakikolwiek by nie był. Możemy myśleć, że to przecież nie pieniądze są najważniejsze w życiu lub, że przecież bez nich nie da się funkcjonować. Wysokie buty mogą być antidotum na niski wzrost, ale uczucie dumy z posiadania przystojniaka może być istotniejsze. W tym przypadku najciekawszy jest fakt, iż atrakcyjność wybranego partnera znacznie wzrośnie po dokonaniu decyzji.
Dysonans poznawczy a manipulacja
Istnieje ścisła zależność pomiędzy dysonansem poznawczym a manipulacją. Występują bowiem techniki manipulacji, które zostały opracowane w oparciu o teorię Festingera. Najpopularniejsze z nich to:
- stopa w drzwi – wykorzystuje napięcie dysonansowe, które wywołuje zaangażowanie. Doskonałym przykładem będzie rozpoczęcie kuracji odżywczej dla włosów – kupiliśmy kosztowny zestaw, którego stosowanie nie przynosi żadnych efektów, ale postanawiamy wykorzystać go do końca, chociaż zajmuje nam to dużo czasu i energii, ponieważ wydaliśmy sporo pieniędzy;
- technika scenariusza – wykorzystuje napięcie dysonansowe stwarzające iluzję istnienia okazji, z której nie warto zrezygnować. Przykładem mogą być sklepowe promocje polegające na zachowaniu ceny jednego z produktów na dotychczasowym poziomie i podniesieniu ceny innych artykułów substytucyjnych, które znajdują się w pobliżu; zabieg ten sprawi, iż większość ludzi sięgnie po tańszy produkt, ponieważ będą przekonani o jego promocyjnej cenie;
- niska piłka – wykorzystuje napięcie dysonansowe, które wywołuje zaangażowanie. Dobrym przykładem będzie przystąpienie do jakiejś organizacji lub klubu, co okazało się zupełnie odbiegające od naszych oczekiwań i zainteresowań, ale nie chcemy zrezygnować, ponieważ zapisaliśmy się do nowych projektów i inicjatyw w tym miejscu;
- drzwiami w twarz – wykorzystuje napięcie dysonansowe związane z odmawianiem osobom, które nas o coś proszą. Technika ta polega na wzbudzaniu w innych ludziach poczucia długu i wdzięczności względem nas z uwagi na wcześniej wyświadczoną im usługę lub ofiarowany prezent, ludzie ci nie będą skłonni odmówić nam rewanżu.
Dysonans poznawczy – przyczyny
Bezpośrednią przyczyną wystąpienia dysonansu poznawczego jest zaistnienie równolegle dwóch czynników poznawczych, które stoją ze sobą w sprzeczności. Wiąże się to z uczuciem wewnętrznego dyskomfortu, u którego podstaw leży poczucie postępowania wbrew swoim ideałom, etyce.
Jak zredukować dysonans poznawczy?
Dysonans podecyzyjny jest jednym ze skutków podjęcia decyzji. Niemalże każdy wybór związany jest z koniecznością odrzucenia alternatywy posiadającej wiele zalet. Wielokrotnie zdarza się, że mamy poczucie, iż podjęliśmy błędną decyzję i odrzuciliśmy korzystniejsze warunki. Co do zasady – im wyższa waga podejmowanej decyzji, tym siła dysonansu większa, a więc i większy wewnętrzny nacisk na zredukowanie go. Najgorszy wydaje się fakt, iż dysonans pojawi się przy podjęciu każdego wyboru – niezależnie od wariantu, który zostanie odrzucony, będzie nam żal pozostałych. W tym przypadku warto ćwiczyć swoje umiejętności umysłowe pozwalające na redukcję dysonansów. Najłatwiej wykorzystywać zmianę poznania – odnajdować coraz więcej pozytywnych cech dla dokonanego wyboru i negatywnych dla wariantów odrzuconych. Z czasem mechanizm ten zapisze się jako schemat w naszej głowie, a każda kolejna decyzja będzie łatwiejsza w dokonaniu.
